Gebouwen hebben een significante impact op het milieu, klimaat en de kwaliteit van leven. Tot nog toe was duurzaam bouwen in Duitsland vooral gericht op het gebruik van natuurlijke, grondstofbesparende of hernieuwbare bouwmaterialen. Daarnaast ligt de focus op het beperken van de energievraag in de gebruiksfase door goede isolatie en energiebesparende maatregelen.

De hoeveelheid duurzaam opgewekte energie, zoals zon en wind, neemt langzaam toe in ons gebruik. De milieukosten in de gebruiksfase zijn ongeveer 15% van de totale milieulasten van een gebouw.

Gemiddeld is ongeveer 85% van de milieukosten van een gebouw te relateren aan het materiaalgebruik. Deze verschuiving is ergens in de jaren ‘90 tot stand gekomen, waardoor als logisch gevolg de impact van het materiaalgebruik is toegenomen.

Op uitnodiging van CLB Berlin en de Architekturgalerie München is Superuse een tentoonstelling gaan samenstellen om het gesprek over hergebruik in Duitsland te verdiepen. Dit doen we door het tonen van circulaire bouwstrategiën, gereedschappen en projecten.

De tentoonstelling is deels gefinancierd door het Creative Industries Fund NL, vanwege Covid beperkingen moeten de fysieke tentoonstellingen nog plaatsvinden, de ontwikkelde content is geïntegreerd in en toegankelijk gemaakt via de website van Superuse.

In vergelijking met de conventionele bouwkundige ontwerppraktijk worden in het ontwerpproces een paar extra stappen toegevoegd.
De meeste projecten beginnen met het onderzoeken van de verschillende relevante stromen in een Material Flow Analysis. Belangrijke lagen zijn: bestaande locatie, context, energiebronnen, water, voedselsystemen, bestaande gebouwde structuren, natuurlijke structuren, klimaat, materialen, functionaliteit, ergonomie, beschikbaar budget, capaciteit van het projectteam.

Na het in kaart brengen van deze lagen zoeken we naar mogelijke onderlinge verbanden. Uiteindelijk leidt dit tot een ontwerp dat alle relevante aspecten integreert.

Superuse noemt het zoeken, vinden en demonteren van herbruikbare bouwmaterialen ‘oogsten’. Hiervoor heeft Superuse in 2012 het platform oogstkaart.nl opgericht. Deze marktplaats voor herbruikbare bouwmaterialen wordt door Superuse zelf en door externe architecten, design professionals, bouwers en projectontwikkelaars gebruikt. In 2019 is het platform verkocht aan urban mining bedrijf New Horizon.

Wanneer er voor een bouwwerk materialen kunnen worden geoogst, zoekt Superuse het liefst zo lokaal mogelijk. Als er op de locatie van de ontwerpopgave sloop of renovatie van een bestaand gebouw plaatsvindt, is dit logischerwijs de eerste bron om materialen te oogsten. Daarna wordt gezocht naar bronnen in de nabijheid van het project, waarbij de schaal indien nodig kan worden vergroot.

Er zijn verschillende bronnen voor restmaterialen, met ieder zijn eigen kenmerken en dynamiek:

_ Einde levenscyclus (afval)
_ Bouw- en sloopwerken (afval)
_ Dead stock (nieuw)
_ Productie-afval (nieuw)
_ Fast-life (kort gebruikt)

Bij het afronden van een ontwerpopgave maakt Superuse voor de klant vaak een grafische oogstkaart met een overzicht van de toegepaste restmaterialen en hun vind-locaties. In deze expositie is ook van ieder ontwerp een project oogstkaart te zien.

Voor het project Buitenplaats Brienenoord zijn zowel materialen toegepast van de plek zelf als elders geoogste materialen.

90% van de materialen kwam vrij bij de sloop van het scoutinggebouw dat op het terrein aanwezig was, bijvoorbeeld de fundering, spanten, kozijnen en houtwerk.

De overige materialen zijn op verschillende afstanden van het project geoogst, bijvoorbeeld plafondplaten op 2,5 km en Trespa platen op 140 km.

Superuse gebruikt een beslisboom om de hiërarchie van materiaalkeuzes inzichtelijk te maken.

_0 Voorkomen

Het voorkomen van het toepassen van een bouwdeel of materiaal bespaart de meeste CO2 uitstoot en verkleint de milieu impact.

_1 Herbruikbare materialen

Bij hergebruik wordt een bestaand bouwdeel opnieuw gebruikt, al dan niet voor een ander doel, bewerkt of onbewerkt.

 

_2 Hernieuwbare/ biobased materialen

Materialen die afkomstig zijn van biomassa. Deze kunnen fysisch, chemisch of biologisch zijn behandeld. Ecologische bouwmaterialen zijn hernieuwbaar zonder chemische of abiotische stoffen.

 

_3 Gerecyclede materialen

Materialen die hoofdzakelijk bestaan uit gerecyclede grondstoffen.

 

_4 Conventionele materialen

Wanneer geen van de bovenstaande opties beschikbaar is, valt de keuze op een conventioneel bouwmateriaal. Deze hebben geen besparing op CO2 uitstoot of milieu impact. Wel kan een conventioneel materiaal herbruikbaar of recyclebaar toegepast worden.

 

Superuse werkt het liefst met lokaal geoogste herbruikbare bouwmaterialen. Hier is de grootste milieuwinst te behalen. Hergebruik voorkomt productie van nieuw bouwmateriaal én er komt geen vervuiling bij vrij, zoals bij recycling of verbranding van afval. Bovendien zijn transportbewegingen en bijbehorende uitstoot minimaal.

 

Soms kunnen andere materialen een lagere impact hebben. Bijvoorbeeld als herbruikbare materialen van ver moeten komen, of wanneer er veel bewerking of onderhoud nodig is. Dit gebeurt ook als als de herbruikbare materialen zijn verouderd en niet bijdragen aan de energieprestatie van een gebouw (denk aan enkel glas).

Binnen de circulaire bouwmethodiek neemt demontabel bouwen een belangrijke plaats in. Dit wordt ook wel losmaakbaarheid genoemd. Materialen kunnen dan niet één keer, maar continue hergebruikt worden. Daarom is het van belang dat gebouwen en gebouwelementen losmaakbaar worden ontworpen en gebouwd. Superuse ontwerpt daarom zo veel mogelijk ‘droog’. Dat wil zeggen met demontabele verbindingen die ervoor zorgen dat materialen en bouwelementen bij onderhoud of aan het einde van de levensduur zonder beschadigingen vrij kunnen komen.

 

In het ontwerp van het paviljoen KEVN heeft Superuse deze strategie op verschillende manieren toegepast.

 

_ Het paviljoen is niet gebouwd op een paalfundering. In plaats daarvan zijn er drie lagen stelconplaten in de vloer aanwezig om het nodige gewicht te creëren. Hier liggen stalen profielen tussen, waaraan de spanten zijn geschroefd. De isolatielaag is hierin opgenomen, evenals een zandlaag.

_ De hoofddraagstructuur met spanten en balken is volledig geschroefd.

_ Voor de gevel is een niet-dragend vliesgevel systeem gekozen van glas en staal. Met kliklijsten kan het glas worden ingeklemd. Door gebruik van rubbers en profielen hoeft er niets te worden verlijmd of afgekit.

_ Het dakpakket is ‘los’ gelegd, op de waterkerende laag na. Deze is verlijmd, maar kan wel worden verwijderd om apart te worden gerecycled.

_ Alle installaties voor verwarming en elektra zijn los gehouden van andere inbouwdelen.

 

Hierdoor is paviljoen KEVN ontworpen als een bouwpakket dat gemakkelijk kan worden gedemonteerd en elders kan worden opgebouwd. De materialen behouden hun waarde en het is beter voor het milieu.

Momenteel zijn er nog weinig leveranciers die garantie geven op hergebruikt materiaal. Daarom moeten er andere constructies worden bedacht om met het vertrouwen van opdrachtgevers te behouden. Afhankelijk van de schaal van het project kan een bepaalde strategie gehanteerd worden.

_ Gedeelde verantwoordelijkheid;
In een bouwteam van architect, aannemer en opdrachtgever kan in de bouwvergadering afgestemd worden welke materialen toegepast worden. Als men gezamenlijk genoeg expertise heeft om het materiaal goed te keuren dan delen ze de verantwoordelijkheid. Bij sommige materialen is gezond verstand voldoende garantie voor een veilige en duurzame toepassing.

_ Afkopen via externe toetsing;
In het geval dat gezond verstand of de gezamenlijke expertise onvoldoende is om een materiaal goed te keuren kan het aan een test onderworpen worden door een certificerende instantie. Hiermee kan bijvoorbeeld een brandveiligheidscertificaat of een gelijkwaardigheidsverklaring verkregen worden, waarmee de toepassing door een externe partij beoordeeld is.

_ Voorraad aanleggen;
Bij materialen die gevoelig zijn voor slijtage of de mogelijkheid bestaat op schade kan het handig zijn om een kleine voorraad reserveonderdelen in het gebouw te bewaren. Hierbij is te denken aan gevelafwerking of speciale glasmaten.

Bij Villa Welpeloo zijn alle bovengenoemde strategieën gebruikt. Bij de constructie is hergebruikt staal gebruikt, waarbij uit de berekening van de constructeur bleek dat de slechtste kwaliteit staal uit het bouwjaar van de textielmachine voldoende sterk was als draagstructuur van het gebouw. Van de houten gevel zijn extra latjes ingekocht, mocht er onderhoud nodig zijn vanwege een beschadiging.

Tekst door Superuse;
Jos de Krieger, Karola van Rooyen, Lizanne Dirkx, Frank Feder (ff-arch.eu)

Fotografie;
Allard van der Hoek, Denis Guzzo, Frank Hanswijk, various Superusers

Oogstkaarten;
Grafisch Lyceum Rotterdam, Bas Schellekens

Speciale dank aan;
Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Sally Below (sbca Berlin),Nicola Borgmann (Architekturgalerie München), Beate Engelhorn (Haus der Architektur, Graz)